Lityński Alfred, pseud. F. Zaorski, Fr. Zaorski, Fs. Zaorski (1880–1945), hydrobiolog, kierownik Stacji Hydrobiologicznej nad jeziorem Wigry. Ur. 16 IX w Bligradzie w Besarabii, syn Mikołaja, lekarza kolejowego, i Marii z Lipnickich. Od r. 1889 uczęszczał do gimnazjum, początkowo w Żytomierzu, a następnie w Rydze, gdzie zdał maturę w r. 1899. W l. 1899–1901 studiował na wydziale matematyczno-przyrodniczym uniwersytetu w Dorpacie. Jako przewodniczący postępowej organizacji młodzieżowej «Ognisko» został delegowany do uniwersyteckiej tajnej Rady Związkowej (Sojuznyj Sovet Derptskich Ob’edinënnych Zemljačestv i Organizacij), wybrany w niej przewodniczącym, przyczynił się do zorganizowania w r. 1901 strajku studenckiego, za który został usunięty z uczelni i w r. 1902 osadzony w więzieniu w Wendenie. Zwolniony po upływie 7 miesięcy, zmuszony był do tzw. administracyjnego osiedlenia się w Drui w gub. wileńskiej, gdzie przebywał do amnestii w r. 1905. W okresie tym pracował jako asystent swego ojca i zdobył zawód felczera. Studia kontynuował w l. 1905–6 na Wydziale Filozoficznym UJ w Krakowie i pod wpływem Antoniego Wierzejskiego zainteresował się fauną wód. Po uzyskaniu absolutorium w r. 1907 przedłożył pracę doktorską pt. Obumieranie i regeneracja orzęsków, która została odrzucona. W czasie pobytu w Krakowie (do r. 1908) działał jako członek Sekcji Zagranicznej Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), a potem PPS-Lewicy i w l. 1907–8 był współpracownikiem organu teoretycznego partii „Myśl Socjalistyczna”, w której pod pseud. Fr. Zaorski opublikował m. in. artykuł pt. Zadania taktyczne (R. 1: 1907 s. 97–108). Współpracował też z krakowskim „Naprzodem” i „Książką” oraz z warszawskim tygodnikiem o kierunku socjalistycznym „Społeczeństwo” (1908), a także z wileńskim tygodnikiem, reprezentującym kierunek PPS-Lewicy, „Wiedza”. Używał często pseud. F. Zaorski lub Fs. Zaorski.
W l. 1908–14 przebywał (ze względu na chorobę żony) w Zakopanem, gdzie pracował jako nauczyciel założonej przez Ksawerego Praussa szkoły im. Staszica, a równocześnie od r. 1910 prowadził badania fauny jezior tatrzańskich. Od końca 1913 r. był członkiem komitetu redakcyjnego czasopisma „Zakopane” (wychodzącego do lipca 1914). Doktoryzował się 29 VII 1913 na Wydziale Filozoficznym UJ na podstawie pracy Rewizja fauny tarzańskich wioślarek. Cz. I. Daphnidae („Bulletin de l’Academie des Sciences de Cracovie. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles” S. B. 1913 s. 566–623). Po wybuchu pierwszej wojny światowej przez rok służył w Legionach Polskich, a w l. 1916–20 był nauczycielem przyrody w gimnazjum męskim i w szkole handlowej w Lublinie. Kontynuował też badania hydrobiologiczne oraz rybackie na wodach Pojezierza Lubelsko-Siedleckiego i Łęczyńsko-Włodawskiego. W r. 1920 z ramienia Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego zorganizował Stację Hydrobiologiczną nad jeziorem Wigry, początkowo w skromnych i trudnych warunkach w Płocicznie, a w 7 lat później w nowym gmachu w Starym Folwarku. Kierował nią 19 lat i postawił na wysokim poziomie. W r. 1937 założył Stację Biologiczną w Pińsku. Habilitował się w r. 1924 na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Warsz. z zakresu hydrobiologii i jako docent prowadził na tym Wydziale wykłady w l. 1924–38.
L. należał do najwybitniejszych hydrobiologów polskich. Był autorem pierwszego i jedynego dotychczas w Polsce podręcznika hydrobiologii Hydrobiologia ogólna, przygotowanego do druku po jego śmierci przez Leszka Pawłowskiego i wydanego w r. 1952 w Warszawie. Szczególne zasługi położył na polu limnologii. Pomimo wykształcenia zoologicznego nie ograniczał się w swoich pracach do fauny jezior, lecz prowadził równoczesne badania hydrologiczne i hydrograficzne, dzięki czemu zapoczątkował ekologiczny kierunek w limnologii. Nauka zawdzięcza mu pierwsze w Polsce wszechstronne opracowanie fauny planktonowej jeziora Wigry („Prace Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach” 1922 nr 1 s. 1–42). Wydał także podręcznik zawierający metodykę badań planktonowych (Plankton, W. 1922). Wśród zooplanktonu najwięcej uwagi poświęcił wioślarkom Cladocera, które opracował pod względem morfologicznym i systematycznym w pracy doktorskiej i wielu innych. Zajmował się też rybami łososiowatymi jezior Suwalszczyzny, szczególnie sieją i sielawą, i odkrył lokalną formę siei w jeziorze Wigry, którą nazwał Coregonus holsatus f. vigrensis. Na podstawie analizy Regestru spisania jezior J. K. Mości z r. 1569 przeprowadził porównanie stanu zarybienia jezior w XVI w. i obecnie i wykazał, że ilość ryb łososiowatych w okolicach Suwałk zmniejszyła się znacznie. Podsumowanie badań Stacji Hydrobiologicznej stanowią Studia limnologiczne na Wigrach („Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa” 1926 nr 1–2 s. 1–78), z których ukazała się jednak tylko cz. 1. limnograficzna. L. jako jeden z pierwszych próbował wprowadzić jednolitą polską terminologię limnologiczną. Ważną pracą L-ego był referat, wygłoszony na posiedzeniu plenarnym VIII Kongresu Międzynarodowego Związku do Spraw Teoretycznej i Stosowanej Limnologii w Paryżu, o strukturze i dynamice zespołów fauny wodnej, opublikowany w języku francuskim w „Verhandlungen der Internationalen Vereinigung für theoretische und angewandte Limnologie” (Paris 1938 VIII) oraz w wersji polskiej, nieco zmieniony, w 11 tomie „Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa” (1938, ostatnia praca L-ego wydana za jego życia).
L. był założycielem i redaktorem czasopisma „Prace Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach”, przekształconego następnie w „Sprawozdania Stacji na Wigrach” i wreszcie w „Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa”, które wychodziło do r. 1939 (obecnie „Polskie Archiwum Hydrobiologii”). Oprócz tego publikował swoje prace w wydawnictwach PAU, „Kosmosie”, „Rybaku Polskim”, „Pamiętniku Tow. Tatrzańskiego” i in. Działał także na polu ochrony przyrody, był współtwórcą planu rezerwatu na Wigrach. Artykuły z tego zakresu ogłaszał w „Ochronie Przyrody”. Wśród współpracowników i uczniów L-ego znalazło się wielu wybitnych biologów, jak L. Wołoszyńska, K. Demel, J. Dembowski, B. Hryniewiecki, S. Wisłouch, Irena Cajbeszek. L. był członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego (od 24 XI 1933) oraz Międzynarodowego Związku do Spraw Teoretycznej i Stosowanej Limnologii. Był jednym z założycieli Sekcji Ochrony Tatr i Sekcji Przyrodniczej w Tow. Tatrzańskim i znacznie przyczynił się do rozwoju Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. Za działalność naukową odznaczony medalem «Pro limnologia optime merito» na Kongresie Limnologów w Sztokholmie w r. 1939.
W czasie drugiej wojny światowej zmuszony przez Niemców do opuszczenia w r. 1939 zniszczonej zupełnie Stacji na Wigrach, zmieniał L. kilkakrotnie miejsce zamieszkania, był również na pewien czas wywieziony do Niemiec, a ostatnie lata spędził we wsi Cimochowizna nad Wigrami. Należał do Armii Krajowej i odmówił proponowanej współpracy naukowej z Niemcami. Po wyzwoleniu w r. 1944 osiedlił się w miejscowości Czerwony Folwark nad Wigrami i objął stanowisko inspektora Gospodarstw Rybnych Puszczy Augustowskiej. Zmarł 23 III 1945 w Smoleńsku i tam został pochowany. Żonaty z Heleną Berne, miał L. córkę Halinę, nauczycielkę szkół warszawskich, żonę Władysława Kowalskiego, marszałka sejmu (zob.).
Fot. w posiadaniu Haliny Kowalskiej; Fot. L-ego wraz z gronem współpracowników przed Stacją Hydrobiologiczną z l. 1933 i 1934 oraz fot. L-ego z żoną wykonana przez prof. A. Thienemanna w Cimochowiźnie w r. 1940 w zbiorach L. K. Pawłowskiego; – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Peretiatkowicz A., Sobeski M., Współczesna kultura polska, P. 1932; Katalog wydawnictw PAU 1873–1947, Kr. 1948; – Cajbeszek I., A. L. organizator polskiej hydrobiologii, „Kosmos” S. A. 1968 s. 237–9; taż, A. L. wielki polski hydrobiolog, „Problemy” 1968 s. 172–4 (fot.); Fedorowicz Z., Zarys historii zoologii, W. 1962; Hryniewiecki B., A. L. (1880–1945), „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” 1938–45 s. 216–7; Instytut imienia Nenckiego przy Tow. Naukowym Warszawskim 1920–1927, W. 1928 s. 11, 21, 22; Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, W. 1936; Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Ochrona przyrody i jej zasobów, Red. W. Szafer, Kr. 1965 s. 70, 76; Pawłowski L. K., Życiorys A. L-ego, w: L. A., Hydrobiologia ogólna, W. 1952 s. 9–20 (bibliogr., fot.); Pięćdziesiąt lat działalności Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego 1918–1968, W. 1968 s. 8 i n. (fot.); – „Pol. Arch. Hydrobiologii” T. 11: 1963 suppl. s. 7–14 (M. Gieysztor, bibliogr., fot.); – Arch. UJ: W. F. II 478 (teczka osobowa), W. F. II 343 (katalog słuchaczy Wydz. Filoz.); – Dokumenty w posiadaniu córki Haliny Kowalskiej i jej informacje.
Ligia Hayto